कामाचे ठिकाण म्हणून स्मशानभूमी हा एक अतिशय विचित्र आणि अगदी तिरस्करणीय विचार वाटतो. अरविंद श्रोती आणि मी तिथे काम करणाऱ्या लोकांशी बोलायचं ठरवलं.

मी अनेक वर्षांपासून ‘सोशल पिरॅमिडच्या तळाशी’ लोकांच्या जीवनाचा शोध घेत आहे. या माझ्या वेबसाइटवर त्या विषयावर अनेक पोस्ट आहेत.

स्मशानभूमी हे एस्सेल वर्ल्ड किंवा डिस्ने वर्ल्ड सारख्या ठिकाणाच्या अगदी उलट आहे. माझी गाडी निगडी येथील ‘अमरधाम स्मशानभूमी’ येथे पोहोचली. प्रवेशद्वारासमोर पार्किंगची मोठी जागा आहे. आणि अमरधामला लागून मुस्लिमांची दफनभूमी आहे; अखेरीस इथे ते एकत्र येतात यांची गंमत वाटली.

आत गेल्यावर तुम्हाला एक मोठी बाग आणि शेडकडे जाणारा छोटा रस्ता दिसतो जिथे अंत्यसंस्काराच्या चिता आहेत. पण ते सुमारे दीडशे मीटर अंतरावर आहे. बागेमुळे शेड कांहीशी झाकली जाते. तेथे उंच झाडे आहेत आणि लहान चौकोनी प्लॅटफॉर्म आहेत, ते अंदाजे एक मीटर बाय एक मीटर लांबी आणि रुंदी आणि उंची सुमारे अर्धा मीटर, ग्रॅनाइट दगडाने बनवलेले आहेत. मृत व्यक्तीचे अंतिम संस्कार करण्यासाठी लोक या ठिकाणी येतात आणि ते या चौकोनी प्लॅटफॉर्मचा वापर करतात. 

आम्ही डावीकडे गेलो जिथे दोन इमारती आहेत – त्यापैकी एका इमारतीत दोन इलेक्ट्रिक भट्टी आहेत आणि दुसऱ्या इमारतीत एक भट्टी आहे जी गॅस आणि वीज दोन्हीवर काम करू शकते. अंत्ययात्रेस येणाऱ्यांना थांबण्यासाठी मोठा परिसर आहे. 

प्रवेशद्वारावर बाळा भंडारी यांनी आमचे स्वागत केले आणि त्यांनी आम्हाला चेंज रूममध्ये नेले. ही एक छोटी खोली होती जिथे कामगारांचे वैयक्तिक कपडे आणि तीन प्लास्टिकच्या खुर्च्या ठेवण्यात आल्या होत्या. खोलीतील चार कामगार आम्हाला स्वागत करण्यास उत्सुक होते. 

“आमच्याशी कोणी बोलत नाही आणि कोणीही आमची काळजी घेत नाही.” 

“महापालिकेचे काही अधिकारी आणि नगरसेवक आम्हाला अनेकदा भेटले,पण काहीही झाले नाही. आमचे प्रश्न अनुत्तरीत राहिले. जेव्हा केशव घोळवे कुणा एकाच्या अंत्यसंस्काराला उपस्थित होते तेव्हा त्यांनी आमची दुर्दशा पाहिली आणि ते म्हणाले की ते आमच्या तक्रारींचे त्वरित निराकरण करतील.” 

“मी त्यांना सांगितले की प्रत्येक नगरसेवक आम्हाला आश्वासन देतो, परंतु आमच्यासाठी काहीही केले जात नाही. जणू मी सुचवले की मी आणखी एक रिक्त वचन ऐकत आहे. केशव नाराज दिसला, ते  म्हणाले की ते लवकरच आमच्या समस्यांचे निराकरण करतील.” 

“जेव्हा ते उपमहापौर (पिंपरी चिंचवड महापालिकेचे) अल्प कालावधीसाठी झाले, तेव्हा त्यांनी आपले वचन पाळले आणि आमचे वेतन वाढवले. आम्हाला चांगली पगारवाढ मिळाली आहे.”

“होय, 12000 रुपये ते 18300 दर महा पर्यंत,हे तीन वर्षांपूर्वी झाले होते. आम्ही त्याचे खूप आभारी आहोत.” 

“2015 मध्ये आमचे वेतन 4300 रुपये होते, ते काही वर्षांनंतर 7200 रुपये करण्यात आले. कोरोनाच्या काळात ते 12,000 रुपयांपर्यंत वाढवण्यात आले. 

“समस्या अशी आहे की आमचा पगार वाढल्याने कंत्राटदार, म्हणजे आमचा मालक म्हणतो की आमचा एकूण पगार आता 21,000 द म पेक्षा अधिक आहे त्यामुळे आम्ही आता ESI योजनेत समाविष्ट नाही. (कर्मचारी राज्य विमा योजना ही एक सामाजिक सुरक्षा योजना आहे जी तिच्या सदस्यांना आजारपण, हॉस्पिटलायझेशन, अपघात इत्यादींसह अनेक फायदे देते. सदस्यांना हे लाभ नाममात्र किंवा विनाशुल्क मिळतात.) 

“कंत्राटदार आमची वार्षिक बोनसची रक्कम आमच्या मासिक कमाईमध्ये जोडतो आणि दावा करतो की आम्हाला ESI योजनेतून वगळण्यात आले आहे. आम्ही या योजनेत समाविष्ट आहोत की नाही हे ठरवण्याचा हा चुकीचा मार्ग आहे. पण त्याने आम्हाला ESI योजनेचे फायदे प्रभावीपणे नाकारले आहेत.” 

“कंत्राटदाराला ESI मध्ये दर कामगारामागे पैसे द्यावे लागतात. ते त्याला वाचवायचे आहेत म्हणून तो चुकीच्या रीतीने आम्हाला कव्हरेजमधून बाहेर ढकलत आहे.” 

“जर तुम्ही ESI योजनेत समाविष्ट नसाल तर तुम्हाला कोणते फायदे मिळतात?” 

बाळासाहेब भोर यांनी त्यांचे ‘आयुष्मान कार्ड’ दाखवले. ही ‘भारत सरकारची एक राष्ट्रीय सार्वजनिक आरोग्य विमा योजना आहे ज्याचा उद्देश देशातील कमी उत्पन्न असलेल्यांना आरोग्य विमा संरक्षण मोफत उपलब्ध करून देणे आहे.’ 

“डॉक्टरांना या योजनेंतर्गत प्रतिपूर्ती मिळत नाही आणि मिळत असलीच, तर त्यांना ती खूप उशिरा मिळते, त्यामुळे ह्या योजनेखाली कोणाला घेतले जात नाही. हे कार्ड आमच्यासाठी निरुपयोगी आहे.” 

सर्व कामगारांना ठरवलेले किमान वेतन दिले पाहिजे. जर ते वेतन तुम्हाला ESI योजनेच्या कव्हरेजपासून दूर ठेवते तर ते योजनेच्या उद्देशालाच खो देते. आणि आयुष्मान भारत योजना त्यांना चालत नाही! हा दुहेरी फटका आहे!! 

महापालिकेने स्मशानभूमीचे कामकाज एका कंत्राटदाराकडे सोपवले असून तो दहापेक्षा कमी कामगारांना काम देतो. परिणामी स्मशानभूमीतील कामगारांना ग्रॅच्युइटी मिळत नाही, कारण कायदा लागू होणार नाही. शिवाय महामंडळाच्या कायम कामगारांसारखे लाभ कामगारांना मिळत नाहीत. 

“स्मशानभूमीचे कंत्राटदार दोन-तीन वर्षांतून एकदा बदलले जातात, त्यामुळे आम्हाला एका कंत्राटदाराकडून दुसऱ्या कंत्राटदाराकडे हलवण्यात आले आहे. काहीवेळा नवीन स्मशान कंत्राटदाराला आपल्या माणसाला येथे कामावर ठेवण्याची इच्छा असते, परंतु ते पूर्ण होत नाही. कोणाचीही नोकरी गमावण्यास आमचा विरोध आहे.” 

अंत्यसंस्कार दोन प्रकारे केले जातात. एकाला ‘पारंपारीक’ असे म्हणतात; ते लाकडी चिता वापरतात. दुसरी आधुनिक पद्धत आहे जिथे मृतदेह विद्युत दाहिनीत दहन करतात.  

विशेष म्हणजे या दोन प्रकारच्या अंत्यसंस्कारांसाठी पालिका दोन वेगवेगळ्या कंत्राटदारांना कामाला लावते. 

“आम्हाला वैयक्तिक संरक्षक उपकरणे आणि हातमोजे मिळतात” पारंपरिक चिता कंत्राटदाराच्या कामगारांनी सांगितले. “आणि तसेच, आम्हाला हँड सॅनिटायझर आणि गणवेश मिळतात”. 

“ते आम्हाला अशी संरक्षक उपकरणे देत नाहीत, विद्युत दाहिनीच्या कामगारांनी तक्रार केली, आणि गणवेश आणि हातमोजेही देत नाहीत.  पण वेतन दोघांनाही समान आहे.” 

“येथे खूप धूर, धूळ आणि राख आहे. म्हणजे क्षयरोगाला आमंत्रण आहे म्हणाना. अंत्यसंस्कारानंतर परिसर स्वच्छ केला जातो. तिथे नेहमी राखेचा एक छोटासा ढीग पडलेला असतो.” 

“मेडिकल कॉलेज, हॉस्पिटलमधून मृतदेह स्मशानभूमीत येतात, काही बेवारस असतात.  मृतदेहांना इतका उग्र वास येतो की तिथे राहणे किंवा नंतर एक कप चहा घेणे कठीण आहे.” 

“ऑस्ट्रेलियातून एक मृतदेह इथे आणण्यात आला होता – त्या व्यक्तीचा अंत तिथेच झाला असावा, पण इथेच अंत्यसंस्कार केले जात होते. त्या मृतदेहावरचा वास असह्य होता.” 

“जेव्हा आपण जिवंत असतो, तेव्हा आपल्याला नाव असते, ती आपली ओळख असते. माणसाचा मृत्यू झाला की त्याला ‘बॉडी’ म्हणतात! बॉडीला कोणीही त्या व्यक्तीच्या नावाने हाक मारत नाही!! 

कुणीतरी चहा एका तांब्यात घेऊन आत आलं. त्याने आमच्यासाठी पेपर कपमध्ये चहा ओतला. त्याच्या मागोमाग एक कामगार आत आला. ‘ए चल, बॉडी आली आहे.’ दोघे त्याच्या बरोबर बाहेर गेले. मी दरवाज्याच्या फटीतून पाहिले – कांही जण विद्युत दाहिनीजवळ उभे होते, आणि अक्षरश: स्मशान शांतता होती.

“आम्हाला कोणतीही रजा मिळत नाही. आम्हाला फक्त आमची साप्ताहिक सुट्टी मिळते. आम्ही येथे सर्व सणांच्या दिवशीही काम करतो, अगदी राष्ट्रीय सणांच्या दिवशीही.” 

“आम्ही आमच्या साप्ताहिक सुट्टी व्यतिरिक्त एक दिवसाची रजा घेतली तर कंत्राटदार पगार कापतो.” 

मी एका तरुणाकडे पाहिले जो आमचे संभाषण पाहत होता. तो हुशार वाटत होता आणि उजळ रंगाचा होता. 

“सर, मी इजाज-उल-रहमान, मी बंगाली आहे आणि ज्या कंपनीने ही इलेक्ट्रिक भट्टी बनवली होती त्या कंपनीचा मी कर्मचारी होतो. मी ते येथे स्थापित करण्यासाठी त्यांच्यासोबत आलो आणि नंतर इथेच राहिलो.” इजाज अस्खलित मराठी बोलत होता. 

“तुम्ही वेगळ्या धर्माचे आहात म्हणून तुम्हाला इथे काही समस्या येत आहेत का?” 

“अजिबात नाही”

“तुम्ही इलेक्ट्रिक फर्नेस चालवत असाल तर अकुशल कामगार म्हणून तुमचे वर्गीकरण कसे करता येईल? अर्ध-कुशल किंवा कुशल कामगारासाठी ठरवलेले किमान वेतन तुम्हाला दिले पाहिजे.

“तुम्ही बरोबर बोललात,पण ते आमच्याशी अकुशल कामगार म्हणून वागतात. पगारही तसाच मिळतो.” 

“मला सांग, या स्मशानभूमीत कामाचा पहिला दिवस कसा होता?” 

“आम्ही आमच्या नोकरीच्या पहिल्या आठवड्यात मृतदेह पाहिला तेव्हा आम्हाला वाईट वाटले. आम्हाला आठवडाभरानंतर या कामाची सवय होते, हे काम सुरू करायला कोणालाच आवडत नाही.”

“तुमच्या कुटुंबाचा प्रतिसाद काय होता?” 

“सर, मी झोपडपट्टीत राहतो. घरीही कोणाला आवडले नाही, पण कोणी काही बोलले नाही.”  मतलब स्पष्ट होता – ह्या कामाला कठोर पर्याय बेरोजगारीचा होता. झोपडपट्टी भागात ते वास्तव सर्वांना चांगलच समजलं होतं. “मी घरी पोचल्यावर माझी बायको मला रोज आंघोळ करायला सांगायची,आता मी हात पाय धुतो.” 

“तुझं शिक्षण?” 

“वाणिज्य पदवीधर. मी २०२१ मध्ये कोविड दरम्यान सामील झालो.” 

“मी वाणिज्य पदवीधर आहे आणि एमएसडब्ल्यू देखील आहे.” हा धक्कादायक होता! “मी काही स्वयंसेवी संस्थांसाठी काम केले. मग मी एक दुकान काढले जिथे मी अंत्यविधीसाठी साहित्य विकले. तिथून इथं प्रवेश करणं ही एक पुढची पायरी होती.” 

पदवीधारक मृतदेहांवर अंत्यसंस्कार करण्याचे काम का करतील? खूप जास्त बेरोजगारी  किंवा शिक्षणाचा निकृष्ट दर्जा ही कारणे असू शकतात, किंवा दोन्ही कारणेही असतील. 

“मुलांची लग्नं करण्यात तुम्हाला अडचण येईल का?” 

“सर, माझी मुलगी नर्स म्हणून प्रशिक्षित आहे आणि एका प्रसिद्ध हॉस्पिटलमध्ये काम करते. त्याची मुलगी (त्याने दुसऱ्या माणसाकडे लक्ष वेधले) वकील म्हणून शिकलेली आहे. आणि त्याची (दुसऱ्या माणसाकडे बोट दाखवत) मुलगी वाणिज्य पदवीधर असून सीएमध्ये काम करते.”

“पण प्रश्न लग्नाचा आहे.” 

त्यांच्यात वेगवेगळी मते दिसली.  काहींना असे वाटले  की अशा घरात सोयरीक करणे हे वधूला किंवा वराच्या घरी चालणार नाही. इतरांना वाटले की हे वधू किंवा वराच्या नोकरी वा कामाकडे पाहिले जाईल.  

“आमची मुले या व्यवसायात नक्कीच प्रवेश करणार नाहीत.” 

“कोरोना महामारी दरम्यान काय झाले?” 

“आम्ही कित्येक तास काम केले, इथेच राहिलो. अंत्यसंस्कारासाठी मृतदेहांच्या लांबच लांब रांगा लागल्या होत्या. काहींना नातेवाईक सोबत होते, काही नव्हते. काही नातेवाईक मृतदेहापासून लांब उभे रहात होते. 

“विशेषतः कोरोनाच्या दुसऱ्या लाटेत अनेक तरुणांचे मृतदेह येथे आले. आम्हाला संसर्गाचा सर्वाधिक धोका होता. सरकारने कोविड दरम्यान 1 कोटी रुपयांचे विमा संरक्षण घोषित केले होते, परंतु आता त्यांनी ते मागे घेतले आहे.” 

“कोविड-19 साथीच्या आजारादरम्यान, आघाडीवर असलेल्या कामगारांना येणाऱ्या जोखीम आणि अडचणी ओळखण्यासाठी सरकारने विशेष प्रोत्साहन जाहीर केले. पिंपरी चिंचवड महानगरपालिकेच्या (पीसीएमसी) सर्व स्थायी कर्मचारी आणि अधिकाऱ्यांना हे प्रोत्साहन (इनसेंटीव) मिळाले आहे.” 

“पण त्यांनी ते आम्हाला दिले नाही. ते असे कसे करू शकतात?” 

“केशव घोळवे यांनी हस्तक्षेप केला आणि आम्हाला ₹9,000 चा पहिला हप्ता मिळाला. तथापि, ₹30,000 चा दुसरा हप्ता, अद्याप दिला  नाही. तो आम्हाला मिळायला हवा, हक्काने.”

“हे अन्यायकारक नाही का?” 

“आम्ही साथीच्या रोगाच्या काळात प्रति शिफ्टमध्ये 14-15 मृतदेह दहन करत होतो. आमच्या निवासी भागातील काही लोक म्हणाले, ‘घरी येऊ नका, तिथेच राहा.’ त्यांना भीती होती की आपण संक्रमण घरी घेऊन जाऊ. या स्मशानभूमीतील प्रत्येक कामगाराला कोरोना होऊन गेला आहे.” 

“मित्रांनीही आम्हाला आमची नोकरी सोडण्यास सांगितले, पण आम्ही न सोडण्याचा निर्णय घेतला. तसं करणे खूप चुकीचे ठरले असते.” 

“मला कोविड दरम्यानची एक घटना आठवते, ती माझ्या मनावर कोरली गेली आहे.” 

“सांगा ना त्याबद्दल” 

“मृतदेह घेऊन जाणाऱ्या रुग्णवाहिकांची लांबच लांब रांग होती आणि एका रुग्णवाहिकेने माझी नजर खिळली. जवळ एक तीन वर्षांची मुलगी हातात बाहुली घेऊन उभी होती. ते प्रवेशद्वाराच्या बाहेरच होते. तिची आई मरण पावली होती हे तिला कळले नव्हते हे तर स्पष्टच होते. ते दृश्य पाहून मी भारावून गेलो. तिच्या आईच्या पुढे किमान डझनभर रुग्णवाहिका रांगेत उभ्या होत्या. शरीर पूर्णपणे जळायला दोन तास लागतात, त्यामुळे त्यांची पाळी चोवीस तासांनी आली असती.” 

“हे भयंकर आहे” 

“मी तिच्या आईचे शव इतरांपेक्षा पुढे नेण्याचा निर्णय घेतला. त्याबद्दल काहीसा गदारोळ झाला; काही लोकांनी विरोध केला,अखेरीस तेही रांगेत होते. पण त्या चिमुरडीने एक दिवस इथे थांबावे असे मला वाटत नव्हते. मी लोकांच्या निषेधाकडे दुर्लक्ष केले, सर्वांना ठामपणे सांगितले आणि तिच्या आईचा मृतदेह अंत्यसंस्कारासाठी इतरांपेक्षा पुढे नेला. लहान मुलगी अपेक्षेपेक्षा खूप लवकर घरी गेली.” 

“अरे! ते खरोखर हलवणारे आहे.” 

“मला अजूनही तो प्रसंग व लहान मुलगी आठवते!” 

एक असह्य शांतता झाली. आम्ही मीटिंग बंद करून जाण्याचा निर्णय घेतला. एकंदर हा प्रसंग ऐकून आम्ही अवाक झालो होतो. आम्ही आमच्या गाडीजवळ पोहोचताच अरविंद श्रोती म्हणाले, “माणूस म्हणजे एक ओयासिस आहे!” (म्हणजे अत्यंत दाहक परिस्थितीतदेखील मानवतेचा झरा सापडतो.) 

अर्थातच, अग्नी मृतदेह जाळतो तर मनातल्या मनात धुमसणारी आग माणसांना कांही पावले उचलायला प्रवृत्त करतो.   

टीप: केशव घोळवे हे एक प्रसिद्ध कामगार नेते असून ते नगरसेवक होते आणि पिंपरी चिंचवड महापालिकेचे उपमहापौर देखील होते. 

टीप: मी कृतज्ञतेने कबूल करतो की हे ब्लॉग पोस्ट (आणि या वेबसाइटवरील इतर अनेक) अरविंद श्रोती यांच्या सहकार्यामुळे आणि सूचनेमुळे शक्य झाले. आभारी आहे, अरविंद. 

विवेक पटवर्धन 

“तुम्ही जे मागे सोडुन जाता ते दगडी स्मारकांमध्ये कोरलेले नसून ते इतरांच्या जीवनात विणलेले असते.” सर्व काम कॉपीराइट केलेले आहे.